Azerbaycan hakkında ne biliyoruz?

Önümüzdeki hafta Azerbaycan’da cumhurbaşkanlığı seçimleri yapılacak. TRT Türk Artı,  9 Ekim seçimlerini Azerbaycan’da takip edecek, oylama sürecini, sonuçları, gözlemleri  ilk kaynaktan kendi okurlarına ve TRT Türk izleyicilerine aktaracak.

Ancak bunun öncesinde kardeş ülke Azerbaycan’ı yakından tanıyalım. Nasıl bir ülke Azerbaycan?

Bugünkü Azerbaycan Cumhuriyeti,  28 Mayıs 1918 senesinde Mehmet Emin Resulzade başkanlığında kurulan Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin devamı.   Doğu’nun ilk demokratik cumhuriyeti unvanını kendisinde bulunduran Azerbaycan Halk Cumhuriyeti 70 yıllık Sovyet işgalinin ardından 1991 senesinde ikinci kez bağımsızlığına kavuştu.  Bu nedenle de  AHC’nin kurulduğu 28 Mayıs  İstiklal,  ikinci bağımsızlıkla ilgili Anayasa deklarasyonunun kabul edildiği 18 Ekim  (1991) ise  Bağımsızlık  günü olarak  kutlanıyor. Bugünkü Azerbaycan bayrağı da 1918 yılındaki cumhuriyetin mirası. Üç renkli ve ay-yıldızlı Azerbaycan bayrağının mavi rengi Türklüğü, kırmızı rengi çağdaşlığı, yeşil rengi ise İslam’ı sembolize ediyor. Milli Marşının sözlerini büyük şair Ahmet Cevat yazmış, müziğini ise Doğu'nun ilk opera bestecisi Üzeyir Hacıbeyli bestelemiş.
Laik ve üniter devlet kuruluşuna sahip Azerbaycan’ın toplamda 113 ülke ile ikili diplomatik ilişkisi (Dışişleri Bakanlığı verisi), 38 uluslararası kuruluşa üyeliği bulunuyor. BM, AGİT,  Avrupa Konseyi, Bağımsız Devletler Birliği, GUAM (Gürcistan, Ukrayna, Azerbaycan, Moldova) üyesi olan Azerbaycan,   NATO’nun Barış için Ortaklık Programı’nda ve Avrupa Birliği’nin Doğu İşbirliği Programı’nda da yer alıyor.  24 Ekim 2011’de BM Güvenlik Konseyinin 10 geçici üyesinden birisi seçilen Azerbaycan’ın bu statüsü 2014’e kadar devam edecek.
Coğrafi ve idari yapı

Azerbaycan, Batı Asya ile Doğu Avrupa’nın kesişmesindeki Güney Kafkasya bölgesinin en büyük ülkesi.  Doğuda petrol ve doğalgaz rezervleriyle dünyanın en stratejik bölgelerinden Hazar denizi,  kuzeyde Rusya, kuzey batıda Gürcistan, batıda Ermenistan ve Türkiye, güneyde İran’la sınırı bulunuyor.   Azerbaycan’ın  tek özerk bölgesi Nahçıvan.  Nahçıvan’ın  Ermenistan, İran ve Türkiye ile sınırı bulunuyor.  Azerbaycan’ın en uzun sınırı, 20 seneden fazladır topraklarını işgal altında tutan Ermenistan’la.  86,6 bin kilometre kare yüzölçümüne sahip Azerbaycan’ın topraklarının %20’si – ülkenin batısındaki Dağlık Karabağ bölgesi ve etrafındaki 7 il Ermenistan işgali altında. Başkenti Bakü olan Azerbaycan’la Türkiye arasında iki saat zaman farkı bulunuyor.

Azerbaycan’ın 66 il,  çoğunluğu il merkezleri olmak üzere 77 kent, büyük şehirlere bağlı 13 il , 257 ilçe ve 4261 köy bulunuyor. Şehirlerden 10’u merkeze bağlı. Ülkenin 10 ili -  Ağdam, Cebrayıl, Füzuli, Zengilan, Kubatlı, Kelbecer, Şuşa, Hocalı, Hocavend ve Laçın Ermeni işgali altında.

İktisadi-coğrafi açıdan Azerbaycan 10 bölgeye ayrılıyor. Bunlar Abşeron, Guba-Haçmaz, Dağlık Şirvan, Şeki-Zagatala, Aran, Gence-Gazah, Yukarı Karabağ, Kelbecer-Laçın, Lenkeran ve Nahçıvan iktisadi bölgeleri.

Nüfus
2013 yılının son istatistiklerine göre, Azerbaycan nüfusunun sayısı 9 milyon 356 bin 500.  %50,3’ü kadınlardan, %49,7’si erkeklerden oluşan nüfusun %53,91’i şehirlerde,  %46,9’u köylerde yaşıyor. İstatistiklere bakılırsa, 2013 yılında başkent Bakü’nün nüfusu 2 milyon 150 bin civarında. Ancak uzmanlar bu rakamın en az 3 milyon olduğu görüşündeler.  Artı, Dağlık Karabağ ve Ermenistan’dan gelen göçmenlerin de 500 bine yakını Bakü’de yaşıyor.

Azerbaycan’da 2009 senesinde yapılan en son nüfus sayımına göre, ülke nüfusunun %91,6’nı, Azerbaycanlılar, yani Azerbaycan Türkleri oluşturuyor.  Azerbaycanlıların sayısı 8 milyon 172 bin. Sayı itibari ile en büyük etnik azınlık Lezgiler. Ülkenin kuzeyinde yaşayan Lezgiler nüfusun %2’ni oluşturuyor. Nüfusun %1,3’ü Ermenistan işgali altındaki Azerbaycan topraklarında yaşayan Ermeniler, %1,3’ü Ruslar, %1,3’ü  ise ülkenin güney bölgesinde yaşayan Talışlar.  Rakamla ifade edecek olursak, Azerbaycan nüfusunun 180,3 bini Lezgi, 120,3 bini Ermeni, 119,3 bini Rus, 112 bini ise Talış. Azerbaycan’da yaşayan diğer azınlıklar ise Avarlar, Tatarlar, Tatlar, Ukraynalılar, Gürcüler, Udinler, Yahudiler, Kürtler, Grızlar, Hınalıklar ve diğerleri.

Dil ve alfabe
Azerbaycan’ın resmi devlet dili Azerbaycan dilidir. Ancak Azerbaycan’da milletin adı gibi dilin adı da defalarca değişikliğe uğramış.  Stalin dönemine kadar Türk diye nitelendiren Azerbaycan’ın etnik çoğunluğu o dönemden sonra Azerbaycanlı adlandırıldığı gibi,   dilin adı da defalarca değişikliğe maruz kalmış.
Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin kurulduğu 1918 yılından itibaren yazışmalar Türkçe yapılmış. 1921 senesinde Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin devlet dilinin Türk dili olmasına ilişkin deklarasyon imzalanmış. Ancak aynı yıl kabul edilen anayasaya devlet dili ile ilgili madde eklenmemiş.  1924’te devlet dilinin Türk dili olmasına ilişkin karar kabul edilmiş ve bu karar 1936’da hazırlanan Anayasa taslağına da yansımış. Ancak 1937’de kabul edilen Anayasa’da yine devlet dili ile ilgili madde eklenmemiş.  1936’dan başlayarak tüm resmi evraklarda devlet dilinin Azerbaycan Dili olduğu kaydedilmiş. 1956 senesinde ise 1937 Anayasasına “Azerbaycan’ın devlet dili Azerbaycan dilidir” şeklinde bir madde eklenmiş. 1992 yılında iktidara gelen Ebülfez Elçibey liderliğindeki Azerbaycan Halk Cephesi döneminde Azerbaycan’da devlet dilinin Türk dili olması kararlaştırılmış. Lakin Haydar Aliyev’in iktidara gelişinin ardından 1995 yılında kabul edilen Anayasa’da dilin adı yeniden değiştirilmiş ve “Azerbaycan’ın devlet dili Azerbaycan dilidir” ibaresi yeniden Anayasa’ya eklenmiş…

Bugün Azerbaycan’da Lezgilerin %96,3’ü, Rusların %42,9’u, Ermenilerin  %0,2’si, Talışların %99,8’i, Avarların %99,4’ü, Kürtlerin, Grızların, Tatların  %99’u Azerbaycan dilinde serbest konuşuyor. Kendi milletinin dilini en az bilen etnik azınlık Grızlar, Talışlar ve Kürtler. Grızların sadece %28’i, Talışların %43’ü, Kürtlerin % 51,0’u kendi milletinin dilini biliyor. Azerbaycanlıların ise %6,7’si Azerbaycan dilinin yanı sıra Rus dilinde serbest konuşabiliyor.

Azerbaycan Türkçesinin yazımına Arap alfabesinin bir versiyonu ile başlanmış. 20.yüzyılın başlarına kadar Azerbaycan’da Arap alfabesi kullanılmış. Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin ilanının ardından alfabe reformuna karar verilmiş. Latin alfabesine geçiş için komisyon kurulmuş, ancak Azerbaycan Sovyet işgaline meruz kalmasından dolayı komisyonun çalışmaları sonlandırılamamış. 1929 yılına kadar Azerbaycan’da Arap, 1929-1939 seneleri arasında Latin Alfabesi kullanılmış. 1939 senesinde ise Azerbaycan’da Kiril alfabesinin kullanılmasına başlanmış. 1991 senesinde bağımsızlık ilanının ardından Latin alfabesine geçiş yeniden gündeme gelmiş. Ebülfez Elçibey iktidarı döneminde – 1992 senesinde Azerbaycan’da Latin alfabesine geçiş yapılmış.  Çağdaş Azerbaycan alfabesi 32 harften oluşuyor. Türk alfabesinden tek farkı “Ə”, “X” ve “Q” harflerinin bulunmasıdır.

Din
Azerbaycan, laik devlettir. %96’sı Müslüman olan nüfusun %85’i Şii ve Caferidir. Halkın %3’ünü Hıristiyanlar oluşturuyor.  Çok az sayıda Yahudi bulunuyor.   Azerbaycan, dini hoşgörünün yüksek olduğu ülkelerden…
Kültür ve turizm
2012 senesi istatistiklerine göre, ülkede 3389 kütüphane bulunuyor. Bunun 2861’i köylerde, 528’i şehirlerde faaliyet gösteriyor.  Ülkede 2747 kulüp,  9 sinema salonu,  28 profesyonel tiyatro,  14 konser salonu, 227 müze, 347 park, 28 koru var.

Azerbaycan kültürünün tanınmışları sırasında  Celil Memmedguluzade, Sabir, Abdurehim bey Hakverdiyev, Hüseyin Cavid, Cafer Cabbarlı, Hacı Zeynalabdin Tağıyev,  Hüseyin Araplinski, Mikayıl Müşfik, Mirze Feteli Ahundov,  Üzeyir Hacıbeyov, Müslüm Magomayev, Asef Zeynallı, Gara Garayev, Fikret Emirov, Niyazi, Seyid Şuşinski, Han Şuşinski, Cabbar Garyağdıoğlu, Bülbül, Reşit Behbudov, Şevket Alekperova  gibi isimleri sıralamak mümkün.

Azerbaycan’da gelişmiş bir sinemanın olduğunu söylemek zor olsa da, tiyatro ve müzik alanında başarılı faaliyet ve isimlerin olduğunu iddia etmek mümkün.  Babası gibi ünlü caz sanatçısı Azize Mustafazade, Azerbaycan’ın dünya ölçeğine çıkmayı başarabilmiş nadir sanat insanlarından.

Azerbaycan’ın esas halk müziği muğam. Azerbaycan halk dansları ise Kafkas danslarının en hareketli ve en zariflerinden.

Dağlık Karabağ’ın işgali ile birlikte Azerbaycan kültürü de çok ciddi darbe almış oldu.  Çünkü Dağlık Karabağ, Azerbaycan’ın kültür merkezi, “müzik akademisi” olarak bilinen bir bölge. Azerbaycan’ın en meşhur sanatçılarının, bestecilerinin  büyük çoğunluğu ya Karabağ’da doğmuş, ya da orada yaşamış ve çalışmış insanlar. Dağlık Karabağ’ın işgali ile birlikte bölgede 927 kütüphane, 44 mabet, 9 cami, 464 müze ve anıt dağıtılmış.

Azerbaycan’da turizm yalnız son yıllarda gelişmeye başlamış. Başkent Bakü, Gebele, Şeki, Lenkeran, Masallı, Yardımlı, Zagatala, İsmayıllı, Balaken, Oğuz turizm potansiyeli ile öne çıkan bölgeler.  Başkentte ve diğer bölgelerde otel ve konaklama tesisi sayısı yıl geçtikçe artıyor, ancak halen fiyatlar çok yüksek ve hizmet düzeyi düşük.
Eğitim
Azerbaycan İstatistik Kurumu verilerine göre,  15 yaşın üstündeki nüfusun %99,8’i, erkeklerin %99,9’u, kadınların %99,7’si eğitim görüyor.  Azerbaycan’da zorunlu genel eğitim üç aşamadan oluşuyor –  1-4 sınıfları kapsayan ana okul (iptidai eğitim), 5-9 sınıfları kapsayan  tam olmayan orta eğitim  ve 9-11 sınıfları kapsayan tam orta eğitim.   Eğitim 6 yaştan başlıyor. Tam eğitimi, yani 11.sınıfı bitiren ve tam olmayan orta eğitimin ardından her hangi bir meslek okulunu veya orta ihtisas okulunu tamamlayan öğrenciler üniversite sınavına girme hakkı kazanıyor.  Yüksek eğitim de yine lisans (bakalavr), yüksek lisans (magistratura) ve doktora (doktorantura) olmak üzere üç aşamalı.
Orta okullarda (ana eğitim+tam olmayan orta eğitim+tam orta eğitim) iki kez sınav yapılıyor.  Eğitim Bakanlığının yaptığı genel sınavlar 9.sınıfın ve 11.sınıfın sonunda gerçekleştiriliyor.  11.sınıfı tamamlayan öğrenciler için matematik ve dil sınavını geçmek üniversite başvurusu için temel şartlardan birisi.

1992 yılından itibaren Azerbaycan’da üniversitelere ve orta ihtisas okullarına kabul test yöntemi ile gerçekleştiriliyor.  Sınavları Öğrenci Kabul Komisyonu gerçekleştiriyor. 1992’ye kadar üniversiteye kabul sözlü ve yazılı sıvanlar halinde yapılıyordu ve rüşvetsiz üniversiteye kabul neredeyse imkansızdı. Test usulünün uygulanmaya başlamasıyla birlikte üniversiteye kabul sırasında rüşvet olasılığı ciddi oranda ortadan kalktı. Eğitimde rüşvetin devam ettiğine ilişkin iddialar ise halen mevcut...

Azerbaycan’da, özellikle de Bakü ve Gence gibi büyük kentler dışındaki illerde dershaneler yaygın değil. Ancak üniversite sınavına hazırlanan öğrencilerin neredeyse tamamı en az 2 sene özel ders alıyor.  Özel dersler ağırlıklı olarak  orta okul öğretmenleri tarafından kendi evlerinde, 5-10 kişilik öğrenci grupları halinde  veriliyor.  Köylerde aylık özel ders (toplam 12-15 ders) fiyatı 15 ila 20 manat (40-50 TL)  arasında değişiyor.  İl merkezlerinde ve büyük şehirlerde fiyatlar daha yüksek. Bakü’de ise bazen 50 dolara (100 TL) kadar çıkıyor.  Test sınavında her fenden 25 soru olmak üzere 125 soru soruluyor. Dolayısıyla, her öğrencinin bu sınava hazırlanmak için en az 3, en fazla 5 özel ders alması gerekiyor. Bu ise köylerde aylık ortalama 160-260 TL, başkentte ise 300-500 TL demek.  Başkentte ve diğer bazı şehirlerde dershaneler de faaliyet gösteriyor. Çağ Öğretim grubuna ait Araz dershanelerinde bir yıllık ücret 4000-5000 TL  civarında.

Azerbaycan’da 1677 kreş ve çocuk bakımevi, 4500’ün üzerinde orta öğretim okulu, 108 meslek okulu, 59 orta ihtisas okulu ve 54 üniversite bulunuyor. Üniversitelerin 39’u devlet, 15’i özel. En prestijli devlet üniversiteleri Bakü Devlet Üniversitesi,  Devlet Petrol Akademisi, Tıp Üniversitesi,  Cumhurbaşkanı nezdinde İdarecilik Akademisi, Teknik Üniversite, Pedagoji Üniversite, Kültür ve Sanat Üniversitesi, Mimarlık ve İnşaat Üniversitesi,  Diller Üniversitesi ve son dönemde kurulan Dışişleri Bakanlığı Diplomasi Akademisi.   Özel üniversiteler arasında ismi öne çıkanlar ise Hazar ve Kafkas üniversiteleri. İngilizce eğitim veren iki üniversitede de 650'nin  üstünde (tavan 700) puan alan öğrenciler %50 indirimli, 675'in üzerinde puan alanlar ise ücretsiz eğitim alabiliyor. Hazar ve Kafkas Üniversitelerinde yıllık eğitim ücreti 3 bin ila 4 bin 500 manat ( 7 bin 500 ila -11 bin 500 TL)  arasında değişiyor. Devlet üniversitelerinde ise tavan eğitim ücreti 3 bin manat (7 bin 500 TL).

2012-2013 eğitim öğretim yılında yüksek öğrenim gören öğrenci sayısı  152 bin 28.  Son istatistiklere göre, 2012-2013 eğitim-öğretim yılının başında  Azerbaycan’da eğitim gören yabancı öğrenci sayısı 3926 olmuş. Eğitim Bakanlığı ise öğretim yılı sonu için bu rakamı 5440 olarak açıklamış.  Yabancı öğrenci sayısında rekor Türkiye’de.  2012-2013 istatistiklerine göre,  Azerbaycan’da devlet ve özel üniversitelerde eğitim gören yabancı öğrencilerin 2232’si Türk.  İsrail, Rusya, Gürcistan, Türkmenistan, Çin ve Irak da Azerbaycan’a nispeten çok öğrenci gönderen diğer ülkeler. 2009 yılından sonra yabancı öğrenci sayısında azalma görülmesi de diğer bir istatistik veri. Azerbaycan’da lisans eğitimi gören yabancıların %33’ü mühendislik, teknik ve inşaat bölümlerini, %19’u hukuk, uluslar arası ilişkiler, tarih, felsefe, gazetecilik, siyaset bilimi gibi bölümleri, %18’i pedagoji eğitimi, %15’i tıpı tercih ediyor.

Azerbaycan’da en çok okulu bulunan yabancı ülke de Türkiye.  Bakü Anadolu lisesi, Diyanet Vakfına bağlı Bakü Türk Lisesi, Bakü Atatürk Lisesi, Çağ Öğretim İşletmelerine ait 12 lise, 13 üniversiteye hazırlık kursu ve Kafkas Üniversitesi Azerbaycan’da faaliyet gösteren Türk okulları. Türk okulları ve hazırlık kursları,  rüşvetsiz ve yüksek eğitim kalitesi ile çocuğuna iyi eğitim vermek isteyen Azerbaycanlıların ilk tercihleri sırasında.  Türk hazırlık kurslarını ve Türk okullarını tamamlayan öğrencilerin üniversite sınavlarında  yüksek puan toplaması artık alışılagelmiş bir durum…
(Özel dosyamız devam edecek)
(Gönül Şamilkızı – TRT Türk Artı)